Μόλο πού το θέμα μου είναι καθαρά ιστορικό, για μένα υπάρχει κι ένα θεωρητικό καθήκον. Σύντροφοι, ό Μαρξ κι ό Ένγκελς σας ενδιαφέρουν σαν δημιουργοί αυτού πού ονομάζουμε υλιστική αντίληψη της ιστορίας, σαν δημιουργοί του επιστημονικού σοσιαλισμού. Θέλω λοιπόν να σας διηγηθώ την ιστορία του Μαρξ και του Ένγκελς χρησιμοποιώντας τη δική τους μέθοδο, εφαρμόζοντας δηλαδή την υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Πριν απ’ όλα, επιτρέψτε μου να σας πω μερικά εισαγωγικά.

Παρά το γεγονός ότι έχουμε ένα πρόγραμμα, πού υπογραμμίζει κυρίως τη σημασία της συλλογικότητας, έχουμε συνηθίσει ν' αποδίδουμε μερικές φορές υπερβολικά μεγάλη σημασία στο ρόλο της προσωπικότητας μέσα στην ιστορία. Έτσι υποτιμάμε κάπως το ρόλο της μάζας, και καμιά φορά ξεχνάμε όλες τις γενικές ιστορικές και οικονομικές συνθήκες, πού με τη σειρά τους καθορίζουν το ρόλο αυτών των προσωπικοτήτων. Αυτό γίνεται συχνά ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό. Άς πάρουμε δυο προσωπικότητες - τον Μαρξ καί τον Ένγκελς. Η προσωπικότητα του Ένγκελς επισκιάζεται λίγο σε σύγκριση με τον Μαρξ. Αργότερα θα δούμε ποια ακριβώς ήταν η σχέση τους. Όσο αφορά τώρα τον Μαρξ, δεν υπάρχει στην ιστορία του δέκατου ένατου αιώνα άνθρωπος, πού με τη δραστηριότητα καί το επιστημονικό του έργο να έχει καθορίσει έτσι καί τίς σκέψεις καί τίς πράξεις μιας ολόκληρης σειράς γενεών, σε πολλές χώρες. Ό άνθρωπος αυτός έχει πεθάνει από καιρό. Στά 1933 κλείνουν 50 χρόνια από το θάνατο του. Κι όμως η σκέψη του εξακολουθεί να επηρεάζει καί να καθοδηγεί την πνευματική ανάπτυξη ακόμα καί των πιο μακρινών χωρών - χωρών πού, όσο ζούσε, δεν είχαν ακούσει τίποτα γι' αυτόν. Ας πάρουμε τη δική μας χώρα. Το όνομα του Μαρξ είναι πολύ γνωστό στη Ρωσία. Έχουν περάσει κιόλας 50 χρόνια από την έκδοση της ρώσικης μετάφρασης του Κεφαλαίου κι ή επίδραση του μαρξισμού, αυτού του συστήματος ιδεών, μεγαλώνει χρόνο με το χρόνο. Για πολλούς αιώνες ακόμα κανένας ιστορικός δε θα είναι σε θέση να ερευνήσει τη ρώσικη ιστορία της δεκαετίας του 1880, αν πιο μπροστά δε μελετήσει τα έργα του Μαρξ καί του Ένγκελς. Τόσο ολοκληρωτικά έχουν εισχωρήσει ό Μαρξ κι ό Ένγκελς μέσα στην ιστορία της ρώσικης κοινωνικής καί σοσιαλιστικής σκέψης, καί μέσα στην ιστορία του ρώσικου επαναστατικού εργατικού κινήματος.

Έχουμε λοιπόν μπροστά μας ανθρώπους εξαιρετικής σπουδαιότητας, πού επηρέασαν πολύ σημαντικά την κατεύθυνση της ανθρώπινης σκέψης.

Ας προσπαθήσουμε να εξετάσουμε κάτω από ποιες συνθήκες και μέσα σε ποιο περιβάλλον αναπτύχθηκαν αυτοί οι άνθρωποι. Κάθε άνθρωπος είναι προϊόν μιας ορισμένης ιστορικής εποχής. Κάθε μεγαλοφυΐα, πού έχει να προσφέρει κάτι καινούργιο, βασίζεται στο παλιό πού είχε δημιουργηθεί πριν απ’ αυτήν. Η μεγαλοφυία δεν αναπτύσσεται από το μηδέν. Ακόμα περισσότερο: αν θέλετε να διαπιστώσετε το πραγματικό μέτρο της ιδιοφυίας και της πρωτοτυπίας ενός συγκεκριμένου ανθρώπου, μπορείτε να το πετύχετε μόνο αν έχετε μια εικόνα, έστω καί κατά προσέγγιση, για το τί είχε επιτευχθεί μέχρι την εμφάνιση αυτού του ανθρώπου, για τη βαθμίδα ανάπτυξης πού είχε φτάσει ή ανθρώπινη σκέψη καί ή ανθρώπινη κοινωνία, τη στιγμή πού ό άνθρωπος αυτός άρχιζε να δέχεται την επίδραση του περιβάλλοντος του.

Για να καταλάβουμε τον Μαρξ - καί τούτο θα ‘ταν ή πρακτική εφαρμογή της μεθόδου του Μαρξ πάνω στον ίδιο - πρέπει ν' ασχοληθούμε με το παρακάτω πρόβλημα: Πρέπει να εξετάσουμε την επίδραση της ιστορικής κατάστασης εκείνης της εποχής πάνω στον Μαρξ καί τον Ένγκελς.

Ό Μαρξ γεννήθηκε στίς 5 Μάη του 1818 στο Τρίρ, ό Ένγκελς στίς 28 Νοέμβρη του 1820 στο Μπαρμεν. Θα προσθέσω πώς οι δυό πόλεις, Τρίρ καί Μπαρμεν, βρίσκονται στη Γερμανία. Βρίσκονται μάλιστα στην ίδια επαρχία, πού ονομάζεται Ρηνανία. Μέσα απ’ αυτήν περνάει ό Ρήνος, πού αποτελεί τη μεθόριο ανάμεσα στη Γαλλία καί τη Γερμανία. Ό Μαρξ κι ό Ένγκελς γεννήθηκαν λοιπόν στην ίδια επικράτεια, για να χρησιμοποιήσω μια δική μας έκφραση. Γνωρίζετε απ’ την πείρα σας, πώς ένα παιδί στα πρώτα χρόνια της ζωής του βρίσκεται κυρίως κάτω απ' την επίδραση της οικογένειας, πού αποτελεί το άμεσο περιβάλλον του. Στά 10 ή 12 χρόνια του αρχίζει ή επίδραση ενός πλατύτερου περιβάλλοντος, πού ξεκινάει από το σχολείο. Αρχίζει τότε να συναντάει μπροστά του μια σειρά από φαινόμενα καί γεγονότα, πού δεν υπάρχουν στο στενό κύκλο της οικογενειακής ζωής. Αν δηλαδή στα χρόνια 1818-1820, προσθέσουμε δέκα με δώδεκα χρόνια, φτάνουμε περίπου στα χρόνια 1830-31. Μπορούμε λοιπόν να πούμε απ’ τα πριν, ότι ό Μαρξ κι ό Ένγκελς, γεννημένοι το 1818 καί το 1820, αντίστοιχα, δέχτηκαν στίς αρχές της δεκαετίας του 1830 την επίδραση μιας ορισμένης κοινωνικοϊστορικής κατάστασης. Συγκρατείστε αυτές τις ημερομηνίες. Παρακάτω θα σας διευκολύνουν να παρακολουθήσετε τους συλλογισμούς μου.

Ας προσπαθήσουμε τώρα να προσδιορίσουμε με συντομία τη μορφή πού είχε αυτή ή κοινωνικοϊστορική κατάσταση. Το 1830 καί το 1831 είναι για την Ευρώπη χρονιές επανάστασης. Το 1830 έγινε στη Γαλλία ή λεγόμενη Ιουλιανή επανάσταση, πού ξαπλώθηκε σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, απ’ τη Δύση μέχρι την Ανατολή, έφτασε καί στη Ρωσία καί προκάλεσε στο βασίλειο της Πολωνίας την εξέγερση του 1831. Τούτο σημαίνει λοιπόν, ότι ό Μαρξ κι ό Ένγκελς, ήδη στα 11 καί τα 12 χρόνια τους, έζησαν μια επαναστατική θύελλα, καί δέχτηκαν τίς εντυπώσεις μιας επαναστατικής περιόδου. Όμως ή Ιουλιανή επανάσταση του 1830 δεν ήταν παρά το τέλος μιας άλλης, ακόμα πιο σημαντικής επαναστατικής θύελλας, πού πρέπει να γνωρίσουμε τίς συνέπειες καί την επίδραση της, για να καταλάβουμε την ιστορική κατάσταση, μέσα στην οποία μεγάλωσαν ο Μαρξ κι ό Ένγκελς.

Η ιστορία του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα πριν απ’ το 1830 πού άρχισε ή «συνειδητή» ζωή του Μαρξ καί του Ένγκελς, καθορίζεται από δύο θεμελιώδη γεγονότα: τη βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία καί τη μεγάλη επανάσταση στη Γαλλία. Η βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία αρχίζει περίπου το 1760 καί πιάνει μια πολύ μεγάλη περίοδο. Φτάνει στο αποκορύφωμα της γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα, καί τελειώνει στην Αγγλία μόλις κατά το 1830 περίπου. Τί σημαίνει όμως «βιομηχανική επανάσταση»; Αυτή ή ονομασία, πού προέρχεται απ' τον Ένγκελς, χαρακτηρίζει τα ακόλουθα: Η Αγγλία, περίπου στίς αρχές του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα, ήταν ήδη μια καπιταλιστική χώρα. Υπήρχε εκεί ήδη μια τάξη μισθωτών εργατών, μια τάξη προλετάριων, δηλαδή μια τάξη ανθρώπων χωρίς καμιά ιδιοκτησία, χωρίς κανένα μέσο παραγωγής στην κατοχή τους. Για να ζήσουν αυτοί οι άνθρωποι, ήταν υποχρεωμένοι να πουλάνε τον εαυτό τους ή, καθώς λέμε: να πουλάνε την εργατική τους δύναμη σαν εμπόρευμα. Υπήρχε ήδη ή τάξη των καπιταλιστών πού εκμεταλλευόταν την εργατική τάξη, καί υπήρχε ή τάξη των γαιοκτημόνων.

Αυτός ό καπιταλισμός στην Αγγλία των μέσων του 18ου αιώνα, ήταν ωστόσο ακόμα ένας καπιταλισμός, πού τεχνολογικά βασιζόταν στην παλιά χειρωνακτική παραγωγή, στη χειροτεχνία. Μ’ αυτό δεν εννοούμε την παλιά χειροτεχνική παραγωγή, όπου σε κάθε μικρή επιχείρηση υπήρχε ένας μάστορας, δύο ή τρείς καλφάδες καί μερικοί μαθητευόμενοι. Ακριβώς αυτός ό παλιός χειροτεχνικός τρόπος παραγωγής είχε παραχωρήσει τη θέση του στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα αναπτύχθηκε στην Αγγλία ή μορφή της καπιταλιστικής παραγωγής πού ονομάζεται μανουφακτούρα. Το στάδιο της μανουφακτούρας στην καπιταλιστική ανάπτυξη της παραγωγής, χαρακτηρίζεται άπ’ το ότι - ενώ ήδη υπάρχει ή εκμεταλλευτική σχέση ανάμεσα στους καπιταλιστές καί στους εργάτες - δεν ξεπερνάει το όριο της χειροτεχνικής παραγωγής. Όμως από τεχνική άποψη καί σ’ ό,τι αφορά την οργάνωση της εργασίας, διαφέρει από τον παλιό χειροτεχνικό τρόπο παραγωγής, άπ’ το ότι τώρα ό καπιταλιστής συγκεντρώνει σ’ ένα μεγάλο κτίριο 100 με 200 χειροτέχνες. Στό παλιό χειροτεχνικό εργαστήριο εργάζονται πέντε, έξι, εφτά άνθρωποι, μέσα σ’ ένα χώρο. Τώρα αναπτύσσεται σε μεγάλη έκταση ένας καταμερισμός της εργασίας μ’ όλες του τίς συνέπειες. Υπάρχει ένα καπιταλιστικό εργοστάσιο, χωρίς μηχανές, χωρίς αυτόματους μηχανισμούς, στο οποίο όμως ό καταμερισμός της εργασίας, ή διάρθρωση του τρόπου παραγωγής ακόμα καί στα διάφορα ανεξάρτητα στάδια, έχει προχωρήσει ήδη πάρα πολύ. Στά μέσα του 18ου αιώνα αυτή ή περίοδος της μανουφακτούρας φτάνει στην Αγγλία στην πιο μεγάλη της άνθηση.

Μόλις στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, περίπου άπ’ τη δεκαετία του 1760, αρχίζουν ν’ αλλάζουν καί οι τεχνολογικές βάσεις της παραγωγής. Τα εργαλεία των χειροτεχνών αντικαθίστανται από τίς μηχανές. Η αρχή γίνεται στο σημαντικότερο κλάδο της αγγλικής παραγωγής, στην υφαντουργία. Μια σειρά από εφευρέσεις επαναστατικοποιούν, ή μια μετά την άλλη, την τεχνική της χειρωνακτικής κλωστοϋφαντουργίας. Αναφέρω μόνο, ότι περίπου μέχρι τα τέλη του 1780 είχαν εφευρεθεί ήδη υφαντικές και κλωστικές μηχανές. Το 1785 ό Βάττ εφεύρε την τελειοποιημένη ατμομηχανή, πού άνοιξε τη δυνατότητα της δημιουργίας εργοστασίων μέσα στίς πόλεις, κι όχι μόνο στίς όχθες των ποταμών, πού παρείχαν την απαραίτητη ενέργεια. Αυτό πάλι, με τη σειρά του δημιούργησε ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη σύμπτυξη και τη συγκέντρωση της παραγωγής. Άπ’ το 1785. δηλαδή άπ' τη στιγμή πού εφευρέθηκε ή ατμομηχανή, αρχίζουν προσπάθειες να χρησιμοποιηθεί ό ατμός σε μια ολόκληρη σειρά βιομηχανικών κλάδων. Αυτό όμως δεν προχώρησε τόσο γρήγορα, όσο λένε μερικές φορές τα βιβλία μας. Γι αυτό ολόκληρη την περίοδο από το 1760 μέχρι το 1830, τη χαρακτήρισα σαν περίοδο αυτής της μεγάλης βιομηχανικής επανάστασης. Έτσι λ.χ. ή αυτόματη κλωστική μηχανή, πού τη γνωρίζετε από τα εργοστάσια μας, πήρε την οριστική τελειοποιημένη μορφή της μόλις το 1825. Ό αργαλειός πήρε τη σημερινή μορφή του μόλις το 1813, μόλο πού οι πρώτοι αργαλειοί είχαν ήδη εφευρεθεί πριν άπ' το 1766, καί ένας αρκετά ικανοποιητικός αργαλειός είχε κατασκευαστεί το 1785 από τον Άρκράιτ.

Φανταστείτε τώρα μια χωρά, όπου σ’ αυτά τα 70 χρόνια οί εφευρέσεις διαδέχονται ή μια την άλλη, όπου ή παραγωγή συγκεντρώνεται ολοένα περισσότερο καί συντελείται αδιάκοπα μια διαδικασία μαρασμού, εξαφάνισης καί καταστροφής της μικρής χειρονακτικής παραγωγής, μια διαδικασία εξαφάνισης των μικρών κλωστοϋφαντουργικών εργαστηρίων. Στη θέση των χειροτεχνών διαμορφώνεται μια μάζα προλετάριων, πού μεγαλώνει σταθερά. Βλέπετε λοιπόν πως στην Αγγλία, γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα καί ιδιαίτερα στίς αρχές του 19ου - στη θέση της παλιάς εργατικής τάξης πού άρχισε ν' αναπτύσσεται το 16ο καί 17ο αιώνα καί πού στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα δεν περιλάμβανε παρά ένα ασήμαντο κομμάτι του πληθυσμού - αναπτύσσεται μια σημαντική κοινωνική τάξη, πού βάζει τη σφραγίδα της σ’ όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Ταυτόχρονα μ’ αυτή τη βιομηχανική επανάσταση, ολοκληρώνεται καί μια σοβαρότατη συγκέντρωση μέσα στην ίδια την εργατική τάξη. Γίνεται μια αδιάκοπη μεταβολή όλων των οικονομικών σχέσεων, το ξερίζωμα της παλιάς γενιάς των υφαντών καί των κλωστών, πού βγαίνουν έξω άπ’ τις παραδοσιακές, συνηθισμένες συνθήκες διαβίωσης. Ενώ παλιά ό εργάτης της μανουφακτούρας ήξερε ακόμα ότι ό πατέρας του καί ό παππούς του είχαν ζήσει κάτω άπ’ τις ίδιες συνθήκες, ότι δε διέφερε διόλου άπ' το χειροτέχνη καί το γεωργό, εμφανίστηκαν τώρα στη θέση αυτών των σχέσεων συνθήκες διαβίωσης, κάτω άπ’ τις οποίες ό καθένας καταλάβαινε πως χτες τα πράγματα ήταν ακόμα έτσι, αλλά σήμερα όλα είχαν αλλάξει. Χτες υπήρχαν ακόμα παραδοσιακές, στενές, δυνατές σχέσεις ανάμεσα στους επιχειρηματίες καί τους εργάτες. Τώρα όλα ήταν αλλιώτικα. Οί επιχειρηματίες ρίχνουν ανελέητα δεκάδες εκατοντάδες εργάτες στο δρόμο. Σαν απάντηση σ’ αυτή τη ριζική αλλαγή των όρων διαβίωσης των εργατών, αναπτύσσεται μια αντίδραση - όχι όμως με την έννοια πού την καταλαβαίνουμε συνήθως: οί εργάτες στρέφονται ενάντια σ’ αυτές τίς συγκλονιστικές αλλαγές, ενάντια σ’ αυτό το είδος της επανάστασης. Απελπίζονται, προσπαθούν να πετάξουν από πάνω τους αυτές τις καινούργιες συνθήκες ζωής. Είναι λοιπόν αυτονόητο, πώς όλο τους το μίσος, όλη τους τη δυσαρέσκεια, τη στρέφουν αρχικά ενάντια στίς χειροπιαστές μορφές αυτής της καινούργιας κι αβάσταχτης γι’ αυτούς επανάστασης, δηλαδή ενάντια στίς μηχανές, στίς οποίες νομίζουν πώς προσωποποιούνται όλα τα κακά. Έτσι, στίς αρχές του 19ου αιώνα, αρχίζει μια σειρά από εξεγέρσεις των εργατών ενάντια στίς μηχανές καί ενάντια στίς καινούργιες τεχνικές συνθήκες της παραγωγής. Οί εξεγέρσεις αυτές παίρνουν τη μεγαλύτερη έκταση τους στην Αγγλία το 1815. Είπα παραπάνω πώς ό αργαλειός πήρε την πιο τελειοποιημένη μορφή του το 1813. Τη χρονιά αυτή το κίνημα αγκαλιάζει όλα τα βιομηχανικά κέντρα, καί από καθαρά αυθόρμητο μετατρέπεται σε οργανωμένο, δημιουργεί τα δικά του συνθήματα κι αποκτά τους δικούς του ηγέτες. Το κίνημα αυτό, πού στρεφόταν ενάντια στίς μηχανές, είναι γνωστό σαν «κίνημα των λουδιστών».

Άλλοι λένε πως ή λέξη προέρχεται άπ’ το όνομα ενός εργάτη, άλλοι πάλι πώς προέρχεται άπ’ το όνομα του μυθικού στρατηγού Λούντ, πού μ’ αυτό οί εργάτες υπέγραφαν τίς προκηρύξεις τους.

Ενάντια σ’ αυτό το κίνημα των λουδιστών, οί κυρίαρχες τάξεις, η τότε άρχουσα ολιγαρχία, παίρνουν τα πιο ωμά καταπιεστικά μέτρα. Κάθε καταστροφή καί κάθε απόπειρα καταστροφής των μηχανών τιμωρείται με θάνατο, καί πολλοί εργάτες σέρνονται στην κρεμάλα.

Χρειαζόταν ένα πιο αναπτυγμένο στάδιο του εργατικού κινήματος, απαιτούνταν η προπαγάνδα των επαναστατών, για να εξηγήσει στους εργάτες πώς δε φταίνε οί μηχανές αλλά οί όροι κάτω άπ’ τους οποίους χρησιμοποιούνται. Αυτό το επαναστατικό κίνημα, πού έταξε σκοπό του να κάνει τους εργάτες μια συνειδητή μάζα, ικανή να παλέψει ενάντια σε ορισμένες κοινωνικές καί πολιτικές συνθήκες, αρχίζει να παίρνει τεράστιες διαστάσεις στην Αγγλία από το 1815. Δε θα μιλήσω περισσότερο γι’ αυτό το κίνημα. Ωστόσο θα ’θελα να σας πω, σύντροφοι, ότι κι αυτό το επαναστατικό κίνημα πού άρχισε το 1815-1817, είχε τους πρόδρομους του λίγο νωρίτερα, δηλαδή στα τέλη του 18ου αιώνα.

Για να νιώσουμε τη σημασία αυτών των προδρόμων πρέπει τώρα να στραφούμε στη Γαλλία, γιατί αν δε γνωρίζουμε το ρόλο πού έπαιξε ή γαλλική επανάσταση, θα ’ναι δύσκολο να καταλάβουμε τα πρώτα βήματα του αγγλικού εργατικού κινήματος.

Η γαλλική επανάσταση ξέσπασε, καθώς ξέρετε, το 1789. Φτάνει στο αποκορύφωμα της το 1793. Άπ’ το 1794 αρχίζει ή παρακμή της, πού οδηγεί μέσα σε λίγα χρόνια στην εγκαθίδρυση της στρατιωτικής δικτατορίας του Ναπολέοντα. Το 1799 ό Ναπολέοντας πραγματοποιεί το πραξικόπημα του, γίνεται για 5 χρόνια ύπατος, μετά αυτοανακηρύσσεται αυτοκράτορας, καί κυβερνάει τη Γαλλία μέχρι το 1815.

Η Γαλλία, μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, ήταν μια χώρα πού στην κορυφή της βρισκόταν ένας απόλυτος άρχοντας. Στήν πραγματικότητα ή εξουσία άνηκε στους ευγενείς - πού είχαν πουλήσει με κάποιο αντάλλαγμα ένα μέρος της επιρροής τους στη νεοδημιουργημένη χρηματιστική καί εμπορική αστική τάξη - καί στον κλήρο. Ένα ισχυρότατο κίνημα πού αρχίζει στη Γαλλία μέσα στίς λαϊκές μάζες - τους μικροπαραγωγούς, τους γεωργούς, τους μικρομεσαίους εργοστασιάρχες πού δεν είχαν κανένα προνόμιο - εξελίσσεται σε επαναστατικό κίνημα. Στους αγώνες πού ακολούθησαν ανάμεσα στίς διάφορες κοινωνικές ομάδες, την τάξη των φτωχών των πόλεων καί τίς προνομιούχες τάξεις, ή εξουσία πέφτει στίς 10 Αυγούστου του 1792 στα χέρια της επαναστατικής μικροαστικής τάξης καί της εργατιάς του Παρισιού. Η εξωτερική έκφραση αυτής της κυριαρχίας είναι ή κυριαρχία των γιακωβίνων, πού καθοδηγούνται από τον Ροβεσπιέρο καί τον Μαρά. Θα προσθέσω κι ένα τρίτο όνομα, πού σας είναι γνωστό, το όνομα του Νταντόν. Για δυο χρόνια ή Γαλλία βρίσκεται στα χέρια του ξεσηκωμένου λαού, πού ή πρωτοπορία του είναι το επαναστατικό Παρίσι.

Οί γιακωβίνοι ήταν εκπρόσωποι της αστικής τάξης, εκπρόσωποι όμως πού κράτησαν τίς διεκδικήσεις της αστικής τάξης μέσα σε λογικά όρια. Δεν ήταν κομμουνιστές ούτε σοσιαλιστές. Ούτε ό Ροβεσπιέρος ούτε ό Μαρά ήταν κομμουνιστές καί σοσιαλιστές. Απεναντίας, τόσο ό Ροβεσπιέρος όσο κι ό Μαρά κι ό Νταντόν, δεν ήταν παρά μικροαστοί δημοκράτες, πού είχαν αναλάβει ένα ρόλο, ένα ιστορικό καθήκον πού έπρεπε να εκπληρώσει ολόκληρη ή αστική τάξη: να καθαρίσουν τη Γαλλία άπ’ όλα τα κατάλοιπα του φεουδαρχικού καθεστώτος, να δημιουργήσουν πολιτικές συνθήκες τέτοιες, πού να μπορεί ν’ αναπτυχθεί ελεύθερα ή δραστηριότητα των ιδιωτών ιδιοκτητών, τέτοιες πού τίποτα να μην εμποδίζει τον κάθε μικροϊδιοκτήτη να έχει κάποια μέτρια κέρδη από ένα τίμιο εισόδημα ή από την έντιμη εκμετάλλευση άλλων ανθρώπων. Στον αγώνα όμως ενάντια στη φεουδαρχία, ενάντια στην αριστοκρατία, στον αγώνα βασικά ενάντια σ’ ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη πού είχε συνασπιστεί κατά της Γαλλίας, οί γιακωβίνοι Ροβεσπιέρος καί Μαρά έπαιξαν το ρόλο επαναστατών ηγετών. Σ’ αυτό τον αγώνα ενάντια σ’ ολόκληρη την Ευρώπη αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν τη μέθοδο της επαναστατικής προπαγάνδας. Για ν' αντιπαρατάξουν τη δύναμη των λαϊκών μαζών στη δύναμη της φεουδαρχίας καί των βασιλιάδων, ρίξανε το σύνθημα: «Πόλεμος στα παλάτια, ειρήνη στα καλύβια!» Στά λάβαρα τους είχαν γράψει το σύνθημα «Ελευθερία. Ισότητα, Αδελφοσύνη».

Οί πρώτες επιτυχίες της γαλλικής επανάστασης επέδρασαν άμεσα καί στη Ρηνανία, όπου οργανώθηκαν σύλλογοι γιακωβίνων. Πολλοί γερμανοί είχαν καταταχτεί σαν εθελοντές στο γαλλικό στρατό. Μερικοί άπ' αυτούς, στο Παρίσι, συμμετείχαν σε διάφορες επαναστατικές οργανώσεις. Στή Ρηνανία καί στο Πφάλτς διατηρήθηκε για πολύ καιρό μια ισχυρή επιρροή της γαλλικής επανάστασης - οί ηρωικές της παραδόσεις επιδρούσαν πάνω στη νέα γενιά μέχρι τίς αρχές του 19ου αιώνα. Ακόμα κι ό σφετεριστής Ναπολέοντας, ένας κατακτητής, στον αγώνα του κατά της γηραιάς μοναρχικής καί φεουδαρχικής Ευρώπης, αναγκάστηκε να στηριχτεί στα βασικά επιτεύγματα της γαλλικής επανάστασης, απλά καί μόνο επειδή σαν κατακτητής εμφανιζόταν ταυτόχρονα καί σαν εχθρός του φεουδαρχικού καθεστώτος. Είχε αρχίσει τη στρατιωτική του σταδιοδρομία στον επαναστατικό στρατό. (Ό δικός μας Κόκκινος Στρατός εξάλλου, αφομοίωσε θαυμάσια την πείρα άπ’ τους μεγάλους επαναστατικούς αγώνες.) Μια τεράστια μάζα γάλλων στρατιωτών, πού στην αρχή ήταν ξυπόλυτοι, κουρελήδες, οπλισμένοι μερικές φορές μόνο με ραβδιά, πολέμησε με τα πανίσχυρα πρωσικά στρατεύματα, καί τα νίκησε με τον ενθουσιασμό καί την αριθμητική υπεροχή της, τα νίκησε επειδή έσπαζε το ηθικό καί διέλυσε τον εχθρικό στρατό, στέλνοντας του προκηρύξεις προτού του στείλει βόλια. Αυτή την επαναστατική προπαγάνδα τη χρησιμοποίησε στους πολέμους του ακόμα κι ό Ναπολέοντας. Ηξερε καλά ότι τα κανόνια είναι πολύ ισχυρό όπλο, μέχρι την τελευταία μέρα όμως, δεν περιφρόνησε ποτέ το όπλο της επαναστατικής προπαγάνδας — αυτό το όπλο πού αποσυνθέτει τόσο τέλεια τα αντίπαλα στρατεύματα.

Η επίδραση της γαλλικής επανάστασης απλώθηκε καί προς την Ανατολή, έφτασε μάλιστα μέχρι τη γηραιά Πετρούπολη. Στά παλιά μας βιβλία μπορείτε να διαβάσετε πώς, όταν έφτασε ή είδηση για την κατάληψη της Βαστίλης, οί άνθρωποι αγκαλιάζονταν καί φιλιόντουσαν ακόμα καί στην Πετρούπολη.

Στή Ρωσία υπήρχε ήδη μια μικρή ομάδα - το πιο σημαντικό πρόσωπο σ' αυτήν ήταν ό Ραντίστσεφ - πού καταλάβαινε πολύ καλά τη σημασία των γεγονότων της γαλλικής επανάστασης. Η επίδραση της γαλλικής επανάστασης εκδηλώνεται σε μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση σ’ όλες τίς χώρες της Ευρώπης. Ακόμα καί στην Αγγλία, πού βρισκόταν επικεφαλής όλων σχεδόν των εναντίον της Γαλλίας συνασπισμένων κρατών, απλώθηκε όχι μόνο στα μικροαστικά στοιχεία, αλλά καί στον πολυάριθμο εργατικό πληθυσμό πού είχε δημιουργηθεί από τη βιομηχανική επανάσταση. Ακριβώς το 1791 καί το 1792 δημιουργείται στην Αγγλία η πρώτη επαναστατική εργατική οργάνωση. Η εργατική αυτή οργάνωση έχει το όνομα «Σύλλογος Αλληλογραφίας»• είναι ένας σύλλογος πού πήρε αυτό το όνομα για να ξεγλιστρήσει άπ’ τους αγγλικούς νόμους. Γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα ή Αγγλία ήταν μια συνταγματική χώρα. Είχε περάσει ήδη από δυο επαναστάσεις - η μια στα μέσα και η άλλη στα τέλη περίπου του 18ου αιώνα. Θεωρούνταν πολύ ελεύθερη χώρα, στην οποία επιτρέπονταν οί σύλλογοι καί οί εταιρίες, χωρίς όμως κανένας άπ’ αυτούς τους συλλόγους καί τίς εταιρίες να επιτρέπεται να έρθει σε οργανωτική επαφή με άλλες εταιρίες. Για να παρακάμψουν λοιπόν αύτη την απαγόρευση, οί εργατικές ενώσεις σκέφτηκαν να δημιουργούν, όπου μπορούσαν, τους «Συλλόγους Αλληλογραφίας». Αυτοί ήταν σύλλογοι πού αλληλογραφούσαν μεταξύ τους καί βρίσκονταν σε συνεχή επικοινωνία. Ό σύλλογος του Λονδίνου διευθύνονταν από τον παπουτσή Τόμας Χάρντυ, ένα σκοτσέζο με γαλλική καταγωγή. Το επώνυμο του σημαίνει «ό γενναίος». Ό Χάρντυ έπεισε πολλούς εργάτες να γραφτούν στο σύλλογο. Η εισφορά των μελών ήταν πολύ μικρή. Η ένωση διοργάνωνε συναντήσεις καί συγκεντρώσεις. Η μεγάλη πλειοψηφία των μελών της ήταν χειροτέχνες - παπουτσήδες καί ραφτάδες. Ό λόγος είναι ότι ή βιομηχανική επανάσταση, όπως είπα, είχε αρχίσει να ασκεί τη διαλυτική της επίδραση στην παλιά παραγωγή της μανουφακτούρας και στην παλιά χειροτεχνία. Θα αναφέρω ένα ακόμα όνομα πού συνδέεται με τη μεταγενέστερη ιστορία του εργατικού κινήματος στην Αγγλία, τον Φράνσις Πλές. Είναι ένας ράφτης, πού τ’ όνομα του θα το συναντήσουμε στην ιστορία του αγγλικού τρεϊντ-γιουνιονισμού. Θα μπορούσα ν’ αναφέρω τα ονόματα μιας σειράς εργατών. Οί περισσότεροι τους είναι χειροτέχνες. Θ’ αναφέρω ακόμα τον παπουτσή Χόλκαφτ, προικισμένο ποιητή, δημοσιογράφο καί ρήτορα, πού έπαιξε μεγάλο ρόλο στα τέλη του 18ου αιώνα.

Αυτός ό «Σύλλογος Αλληλογραφίας» λοιπόν, το 1792, δυο τρεις βδομάδες μετά την ανακήρυξη της δημοκρατίας στη Γαλλία (10 Αυγούστου 1792), έστειλε κρυφά με το γάλλο πρεσβευτή στο Λονδίνο, ένα μήνυμα συμπάθειας καί συμπαράστασης στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση. Αυτό το χαιρετιστήριο μήνυμα, μια άπ’ τις πρώτες εκδηλώσεις της διεθνούς αλληλεγγύης καί συμπάθειας, έκανε βαθιά εντύπωση στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση γιατί ήταν χαιρετιστήριο μήνυμα του αγγλικού λαού, ενώ οι κυρίαρχες τάξεις της Αγγλίας συμπεριφέρονταν τότε πολύ εχθρικά απέναντι στη Γαλλία. Η Εθνοσυνέλευση απάντησε στο χαιρετισμό με μια ιδιαίτερη απόφαση. Οί σχέσεις των αγγλικών εργατικών συλλόγων, με τους γάλλους γιακωβίνους έδωσαν στην αγγλική ολιγαρχία την αφορμή ν' αρχίσει τη δίωξη αυτού του συλλόγου. Εναντίον του Χάρντυ καί άλλων απαγγέλθηκαν διάφορες κατηγορίες. Αν διαβάσετε τις αγορεύσεις των εισαγγελέων στίς δίκες πού ακολούθησαν, θα δείτε με ποιο τρόπο οι αγγλικές καπιταλιστικές ομάδες επωφελήθηκαν από την επανάσταση για ν’ αποσπάσουν από την επαναστατική Γαλλία αποικίες στην Ασία καί στην Αμερική.

Ο κίνδυνος πού απειλούσε την κυριαρχία της, ανάγκασε την αγγλική ολιγαρχία να πάρει μια σειρά από μέτρα κατά του ανερχόμενου εργατικού κινήματος. Γύρω στο 1800 απαγορεύονται καί οί ενώσεις καί οί σύλλογοι που μέχρι τότε είχαν το δικαίωμα να ιδρύουν τα εύπορα αστικά στοιχεία, και πού συνεπώς δε μπορούσαν ν' απαγορευτούν στους χειροτέχνες. Ειδικά όμως απαγορεύονται όλοι οί σύλλογοι πού αλληλογραφούν μεταξύ τους καί βρίσκονται σε μια επικοινωνία. Το 1799 ένας νόμος απαγορεύει ειδικά κάθε νόμιμη ένωση εργατών στην Αγγλία. Από το 1799 μέχρι το 1824, αφαιρείται από την αγγλική εργατική τάξη κάθε δικαίωμα του συνέρχεσθαι καί συνεταιρίζεσθαι.

Ας ξαναγυρίσουμε τώρα πίσω στο 1815. Το κίνημα των «λουδιστών», πού είχε σαν αποκλειστικό σκοπό την καταστροφή των μηχανών, παραχώρησε τη θέση του σε μία πιο συνειδητή πάλη. Οί καινούργιες οργανώσεις ανέλαβαν το καθήκον ν’ αλλάξουν τις πολιτικές συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης. Απαιτήσανε κατά πρώτο λόγο το δικαίωμα του συνέρχεσθαι καί του συνεταιρίζεσθαι, καί την ελευθερία του τύπου. Το 1817 αρχίζει με ένα σκληρό αγώνα, πού προκάλεσε το 1819 στο μεγάλο κέντρο της αγγλικής βαμβακοβιομηχανίας, στο Μάντσεστερ, μια περίφημη μάχη. Η μάχη έγινε στο Πήτερσφηλντ, οί άγγλοι εργάτες όμως ονόμασαν αυτή τη σφαγή μάχη του «Πήτερλω».

Σύντροφοι, σίγουρα έχετε ακούσει το όνομα «Βατερλώ»: έτσι ονομαζόταν ό τόπος όπου οί σύμμαχοι νίκησαν το 1815 τον Ναπολέοντα. Εναντίον των εργατών στάλθηκαν τεράστιες δυνάμεις ιππικού. Η μάχη τέλειωσε με τη δολοφονία πολλών ανθρώπων. Όπως ό δικός μας ό Νικόλαος συγχάρηκε κάποτε τους γενναίους δραγόνους, πού είχαν πυροβολήσει μέσα στήν ανυπεράσπιστη μάζα των εργατών του Γιάροσλαβ, όμοια κι ό άγγλος βασιλιάς συγχάρηκε τους θαρραλέους ιππείς, πού νίκησαν τους άοπλους εργάτες. Πέρα απ’ αυτό, πάρθηκαν βάρβαρα μέτρα ενάντια στην εργατική τάξη, γνωστά με τ' όνομα «έξι διατάγματα». Ωστόσο το αποτέλεσμα αυτών των διώξεων ήταν να δυναμώσει ό επαναστατικός αγώνας, καί το 1824 οί άγγλοι εργάτες κατέκτησαν τον περίφημο νόμο του συνεταιρισμού, πού ήταν μια παραδοχή του επαναστατικού κινήματος. Σ’ αυτό συνετέλεσε ό Πλές, πού ανέφερα παραπάνω, καί πού την εποχή εκείνη είχε πάψει να ’ναι επαναστάτης σύντροφός κι είχε γίνει αυτόνομος επιχειρηματίας, χωρίς όμως να διακόψει τίς σχέσεις του με τους ριζοσπάστες στη Βουλή των Κοινοτήτων.

Αυτό το κίνημα πού είχε αναπτυχθεί ανάμεσα στους εργάτες, με στόχο του την ίδρυση εργατικών οργανώσεων καί εργατικών ενώσεων, για ν’ αμυνθεί ενάντια στην καταπίεση των επιχειρηματιών, για να πετύχει καλύτερους όρους εργασίας καί μεγαλύτερο μισθό, απέκτησε τώρα μια νομική βάση. Απ’ την εποχή αυτή αρχίζει ν' αναπτύσσεται το αγγλικό τρεϊντ-γιουνιονιστικό κίνημα. Μέσα σ’ αυτό οργανώνονται τώρα καί πολιτικοί σύλλογοι, πού τάζουν σκοπό τους την απόκτηση του γενικού εκλογικού δικαιώματος. Όλα αυτά διαδραματίζονται μέσα στη δεκαετία του 1820.

Στό μεταξύ στη Γαλλία, όπως είπα, ό Ναπολέοντας συντρίφτηκε οριστικά το 1815 για να παλινορθωθεί κατόπι ή παλιά μοναρχία των Βουρβόνων με τον Λουδοβίκο ΙΗ'. Αρχίζει τότε ή εποχή της παλινόρθωσης, πού διαρκεί κάπου 15 χρόνια. Αφού ξαναπήρε το θρόνο με τη βοήθεια της ξένης επέμβασης, με τη βοήθεια του τσάρου Αλέξανδρου Α', ό Λουδοβίκος κάνει μια σειρά από παραχωρήσεις στους γαιοκτήμονες πού πλήγηκαν κατά την επανάσταση. Δε μπορούσε βέβαια να τους επιστρέψει τη γη τους - αυτή έμεινε στους γεωργούς - τους παρηγόρησε όμως με αποζημιώσεις ύψους πολλών δισεκατομμυρίων φράγκων. Ό Λουδοβίκος πάσχισε μ’ όλες τίς δυνάμεις του να αναχαιτίσει την παραπέρα εξέλιξη των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών. Προσπάθησε ν' αναστείλει όσο το δυνατό περισσότερες άπ' τίς παραχωρήσεις πού είχε αναγκαστεί να κάνει. Ό αγώνας ανάμεσα στους φιλελεύθερους καί τους συντηρητικούς, πού φθείρει τη δυναστεία των Βουρβόνων, συνεχίζεται μέχρι τον Ιούλη του 1830, οπότε ξεσπάει μια νέα επανάσταση.

Η Αγγλία, πού στα τέλη του 18ου αιώνα είχε απαντήσει στη γαλλική επανάσταση με το δυνάμωμα του εργατικού κινήματος, γνωρίζει τώρα, κάτω άπ' την επίδραση της Ιουλιανής επανάστασης, ένα νέο επαναστατικό αναβρασμό. Αρχίζει μια μεγάλη κίνηση για την επέκταση του εκλογικού δικαιώματος. Σύμφωνα με τους αγγλικούς νόμους, δικαίωμα ψήφου είχε μόνο ένα ελάχιστο τμήμα του πληθυσμού, κυρίως οί μεγαλογαιοκτήμονες. Αυτοί συνέβαινε πολλές φορές να κατέχουν αγροκτήματα με δυο-

τρεις ψηφοφόρους (οι λεγόμενοι σάπιοι οικισμοί), καί στέλναν στη Βουλή των Κοινοτήτων όποιο βουλευτή τους έκανε κέφι. Τα κυβερνώντα κόμματα, οι Τόρυς καί οι Ούίγοι, εκπροσωπούν ουσιαστικά τίς διάφορες φράξιες της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων. Άπ’ αυτά τα άλληλομισούμενα κόμματα, το φιλελεύθερο, οί Ούίγοι, παίρνει την πρωτοβουλία. Θεωρεί απαραίτητο να κάνει μια παραχώρηση στο λαό καί να πραγματοποιήσει μια εκλογική μεταρρύθμιση. Το αποτέλεσμα ήταν ν’ αποκτήσει τώρα δικαίωμα ψήφου ό πιο εύπορος πληθυσμός, δηλαδή ή βιομηχανική αστική τάξη. Οί εξαπατημένοι ήταν πάλι οί εργάτες. Σάν αντίδραση σ’ αυτή την προδοσία της φιλελεύθερης αστικής τάξης - στην οποία είχε συμμετάσχει κι ό Πλές, το πρώην μέλος του συλλόγου αλληλογραφίας - μετά από λίγα χρόνια καί μετά από διάφορες αποτυχημένες προσπάθειες, οργανώνεται το 1836 ή Ένωση των Εργατών του Λονδίνου. Αυτή, αντίθετα άπ’ τον παλιό σύλλογο αλληλογραφίας, φέρει ήδη το κλασικό όνομα του εργατικού συλλόγου. Επικεφαλής αυτού του συλλόγου ήταν κάμποσοι ικανοί εργάτες. Οί πιο αξιόλογοι ήταν ό Ούίλιαμ Λόβετ καί ό Χένρυ Χέζρινγκτον. Το 1837 ό Λόβετ καί οί σύντροφοι του διατύπωσαν για πρώτη φορά τίς θεμελιώδεις πολιτικές διεκδικήσεις της εργατικής τάξης. Βάζουν ήδη καθήκον τους να οργανώσουν τους εργάτες σ' ένα ξέχωρο πολιτικό κόμμα, με ιδιαίτερο πολιτικό πρόγραμμα. Ωστόσο σκοπός τους δεν ήταν να σχηματίσουν ένα κόμμα της εργατικής τάξης, πού θα αντιπαρέθετε το ιδιαίτερο πρόγραμμα του απέναντι σ’ όλα τα άλλα αστικά κόμματα, αλλά ένα εργατικό κόμμα, πού διεκδικεί την ίδια εξουσία με όλα τ’ άλλα κόμματα. Θέλει επίσης να συμμετέχει στην πολιτική ζωή. Θέλει μέσα σ’ αυτό το αστικό πολιτικό περιβάλλον ν’ αποτελεί το κόμμα της εργατικής τάξης. Δε βάζει κανέναν απολύτως ιδιαίτερο στόχο καί δε φτιάχνει απολύτους κανένα ιδιαίτερο οικονομικό πρόγραμμα απέναντι σ' ολόκληρη την αστική κοινωνία. Τούτο μπορείτε να το καταλάβετε, αν θυμηθείτε πώς στην Αυστραλία καί στη Νέα Ζηλανδία υπάρχουν τέτοια εργατικά κόμματα, πού δεν έχουν τάξει σκοπό τους τη ριζική αλλαγή των κοινωνικών όρων καθαυτών. Μερικές φορές συμμαχούν στενά με τα αστικά κόμματα, για να εξασφαλίσουν στους εργάτες ένα ορισμένο μερίδιο επιρροής στον κυβερνητικό μηχανισμό.

Το έγγραφο, στο οποίο ό Λόβετ καί οί σύντροφοι του διατύπωσαν τίς διεκδικήσεις των εργατών, πήρε τ' όνομα «Χάρτα», καί το κίνημα ονομάστηκε «χαρτιστικό». Χαρτιστές αποκαλούνταν οί εργάτες πού είχαν φτιάξει αυτή τη χάρτα. Πρόβαλαν έξι διεκδικήσεις: καθολικό δικαίωμα ψήφου, κοινοβούλιο πού να εκλέγεται κάθε χρόνο, μυστική ψηφοφορία, αμοιβή των βουλευτών, διαίρεση της χώρας σε ίσες εκλογικές περιφέρειες καί δικαίωμα του εκλέγεσθαι για όλους, ανεξάρτητα άπ' τα περιουσιακά τους στοιχεία. Έτσι ξεκίνησε το χαρτιστικό κίνημα.

Όπως βλέπετε, το κίνημα αυτό άρχισε το 1837, όταν ό Μαρξ ήταν 19 χρονών καί ό Ένγκελς 17. Αποτελεί το πιο ψηλό σημείο πού έφτασε το εργατικό κίνημα, μέχρι τη στιγμή πού ό Μαρξ κι ό Ένγκελς άρχισαν να παρατηρούν συνειδητά το περιβάλλον τους.

Στή Γαλλία, όπου ή επανάσταση του Ιούλη του 1830 προκάλεσε την πτώση των Βουρβόνων, δεν εγκαθιδρύθηκε ή δημοκρατία πού επιδίωκαν οί επαναστατικές οργανώσεις της δεκαετίας του 1820, αλλά μια συνταγματική μοναρχία με επικεφαλής τώρα μια νέα δυναστεία, τη λεγόμενη δυναστεία της Ορλεάνης, πού κατά τη διάρκεια της μεγάλης γαλλικής επανάστασης κι αργότερα, την εποχή της παλινόρθωσης, αντιπολιτευόταν τους συγγενείς της τους Βουρβόνους.

Αυτή ή ιουλιανή μοναρχία αφήνει ελεύθερη τη βιομηχανική, εμπορική καί χρηματιστική αστική τάξη, να επιταχύνει τη διαδικασία του πλουτισμού της, καί κατευθύνει τα χτυπήματα της ενάντια στην εργατική τάξη, στην οποία ήδη εκδηλώνεται, αδύναμα όμως ακόμα, ή ανάγκη για μια οργάνωση.

Στίς αρχές της δεκαετίας του 1830 οί επαναστατικοί σύλλογοι αποτελούνται κυρίως από φοιτητές καί διανοούμενους, οι εργάτες είναι ελάχιστοι ανάμεσα τους. Ωστόσο, σαν απάντηση για την αλλαγή μέσα στην αστική τάξη, ξεσπά το 1831 στη Λυών, το κέντρο της βιομηχανίας μεταξωτών, μια εργατική εξέγερση. Για μερικές μέρες οί εργάτες παίρνουν την πόλη στα χέρια τους. Δεν προβάλλουν καμιά απολύτως πολιτική αξίωση. Στίς σημαίες τους γράφουν το σύνθημα «Να ζήσουμε δουλεύοντας ή να πεθάνουμε παλεύοντας!» Τελικά νικήθηκαν καί γνώρισαν όλα τα συνηθισμένα επακόλουθα μιας τέτοιας ήττας.

Αυτή ή εξέγερση επαναλήφθηκε γι’ άλλη μια φορά το 1834, στην ίδια πόλη. Ό ρόλος της ήταν τεράστιος, πολύ μεγαλύτερος άπ' το ρόλο της Ιουλιανής επανάστασης. Η Ιουλιανή επανάσταση επέδρασε κυρίως στα μικροαστικά, τα λεγόμενα δημοκρατικά στοιχεία. Η εξέγερση στη Λυών καί ή επανάληψη της, φανέρωσε για πρώτη φορά την επαναστατική σημασία των εργατικών στοιχείων πού - έστω καί αρχικά σε μια μόνο πόλη - σηκώνουν το λάβαρο της εξέγερσης ενάντια σ' ολόκληρη την αστική τάξη καί θίγουν σοβαρά το πρόβλημα των εργατών. Οί αξιώσεις πού πρόβαλε το προλεταριάτο της Λυών, δε στρέφονταν ακόμα ενάντια στα θεμέλια της αστικής τάξης πραγμάτων καθαυτής, αλλά ενάντια στους καπιταλιστές καί στην εκμετάλλευση.

Έτσι, στα μέσα της δεκαετίας του 1830, τόσο στη Γαλλία όσο καί στην Αγγλία, εμφανίζεται στο προσκήνιο ή νέα επαναστατική τάξη - το προλεταριάτο. Στήν Αγγλία βλέπετε την προσπάθεια πού καταβάλλει αυτό το προλεταριάτο για να οργανωθεί. Καί στη Γαλλία βλέπετε, μετά την εξέγερση στη Λυών, τίς πρώτες απόπειρες της επαναστατικής του οργάνωσης. Ό λαμπρότερος εκπρόσωπος αυτού του κινήματος είναι ό Ώγκύστ Μπλανκί, ένας άπ' τους πιο μεγάλους γάλλους επαναστάτες. Πήρε μέρος στην επανάσταση του Ιούλη. Κι ακριβώς κάτω άπ' την επίδραση των εξεγέρσεων της Λυών, πού έδειξαν πώς το πιο επαναστατικό στοιχείο στη Γαλλία είναι οί εργάτες, ό Μπλανκί αρχίζει μαζί με τους συντρόφους του να οργανώνει επαναστατικές ενώσεις ανάμεσα στους εργάτες του Παρισιού. Σ’ αυτές τίς επαναστατικές ενώσεις συμμετέχουν, όπως κάποτε στην εποχή της μεγάλης γαλλικής επανάστασης στο Παρίσι, καί στοιχεία ξένων εθνοτήτων - γερμανοί, βέλγοι κι ελβετοί. Ό Μπλανκί καί οί σύντροφοι του, πού βάζουν σκοπό τους να καταλάβουν επαναστατικά την πολιτική εξουσία και να πετύχουν μια σειρά από μετρά προς όφελος της εργατικής τάξης, επιχειρούν το Μάη του 1839 μια τολμηρή απόπειρα, μια εξέγερση πού καταλήγει σε αποτυχία. Αυτή ή εξέγερση του Μάη στο Παρίσι πού, το επαναλαμβάνω, κατέληξε σε ήττα, καί για τον Μπλανκί σε ισόβια κάθειρξη αντί για θάνατο, προκάλεσε καί τη φυλάκιση μιας σειράς γερμανών πού είχαν πάρει μέρος σ' αυτήν. Θα αναφέρω έναν απ’ αυτούς τους γερμανούς, πού τ’ όνομα του θα το συναντήσουμε καί παρακάτω - είναι ό Σάπερ, πού μαζί με τους συντρόφους του εξαναγκάστηκε μετά από λίγους μήνες να εγκαταλείψει τη Γαλλία. Φεύγουν για το Λονδίνο κι οργανώνουν εκεί το Φλεβάρη του 1840 την Εργατική Μορφωτική Ένωση.

Θυμηθείτε τώρα, ότι την εποχή αύτη ό Μαρξ είναι κιόλας 22 χρονών καί ό Ένγκελς 20. Φτάνουμε στο αποκορύφωμα του προλεταριακού επαναστατικού εργατικού κινήματος, την εποχή πού ό Μαρξ κι ό Ένγκελς γίνονται συνειδητοί άνθρωποι. Τώρα λοιπόν θα πρέπει, πρίν άπ' όλα, να δούμε διεξοδικότερα ολόκληρη την ιστορική κατάσταση γενικά, καί την κατάσταση στη Γερμανία ειδικά, όπως είχε διαμορφωθεί στη Ρηνανία, όπου έζησαν ό Μαρξ κι ό Ένγκελς τα νεανικά τους χρόνια. Μετά θα σκιαγραφήσω καί την εξέλιξη του γερμανικού κινήματος.